Αέναη μετάβαση από κρίση σε κρίση ή ριζικά νέα αρχή για βιώσιμο μετασχηματισμό;

ΤΟΥ Αλέξη Χαρίτση

Το τέλος της χρονιάς προσφέρεται για απολογισμούς. Ποιο είναι το βασικό συμπέρασμα από το παράξενο 2021; Αν το 2020 ήταν η χρονιά που η δυναμική είσοδος της πρωτοφανούς πανδημίας αναστάτωσε κάθε σταθερά, το 2021 σφραγίστηκε από την εμπέδωση ότι οι μεγάλες προκλήσεις απαιτούν ανάλογης κλίμακας πολιτικές παρεμβάσεις. Συχνά, ο δημόσιος λόγος κατακλύζεται από κλισέ για τις «προκλήσεις της εποχής μας», αλλά όταν φτάνουμε στο πεδίο των απαντήσεων εκεί επικρατεί συνήθως η εύκολη καταφυγή στο business as usual.

Η πανδημία -και ειδικά με την επανάκαμψη που σηματοδοτεί η μετάλλαξη Όμικρον- και η συνδεόμενη με αυτήν ακρίβεια, που εξανεμίζει τις προοπτικές συμπεριληπτικής ανάκαμψης, μετασχηματίζει την έννοια της πρόκλησης σε ζήτημα κυριολεκτικής επιβίωσης. Αν προσθέσουμε στην εξίσωση τις προϋπάρχουσες κρίσεις -πρωτίστως την κλιματική, αλλά και την δημοσιονομική – η εικόνα παραπέμπει σε μια οριακή συγκυρία. Το χειρότερο ίσως αυτών των κρίσεων είναι η διαβρωτική τους λειτουργία. Σιγά-σιγά συνηθίζουμε να ζούμε μαζί τους. Νομίζω ότι η φετινή χρονιά μας έδειξε ότι αν δεν δράσουμε ριζικά, υπάρχει σοβαρή περίπτωση να σερνόμαστε αέναα στον πάτο του βαρελιού.

Η περίπτωση της ελληνικής κυβέρνησης είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προς αποφυγή για το που μπορεί να οδηγήσει η επιμονή στα συνηθισμένα. Εδώ και μήνες, η κυβέρνηση αντιμετωπίζει την πανδημία και την ακρίβεια ως δύο ενοχλητικές παρενθέσεις. Ο αν. υπουργός οικονομικών μόλις πριν δύο εβδομάδες υποστήριζε ότι ο προϋπολογισμός του 2022 έχει συνταχθεί βάσει της υπόθεσης εργασίας ότι οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας θα εξαφανιστούν από τις αρχές του νέου έτους. Η λίστα με ανάλογες κυβερνητικές υποθέσεις, υποσχέσεις και εκτιμήσεις είναι μακρά – από το τελευταίο μίλι της πανδημίας του πρωθυπουργού μέχρι τον αριθμό των selfies ως μέτρο υπολογισμού των επιπτώσεων του πληθωρισμού από τον υπουργό ανάπτυξης.

Αν έχουν κάποια αξία όλα αυτά, είναι ότι φανερώνουν τη στρατηγική της κυβέρνησης: η κατασκευή μίας εικονικής πραγματικότητας ώστε να μπορεί(;) να ξεφεύγει από την ανάγκη σχεδιασμού μιας αποφασιστικής δημόσιας παρέμβασης για την θωράκιση της κοινωνίας και την στήριξη της πραγματικής οικονομίας, λογικές ξένες προς τους εγχώριους ιεραπόστολους του νεοφιλελευθερισμού. Γιατί εν τέλει, αν κάπου οδηγεί η συνειδητοποίηση των κρίσεων που βιώνουμε είναι η ανάγκη για ένα νέο ριζοσπαστικό κοινωνικό και πολιτικό συμβόλαιο. Το είδαμε δειλά το 2020 και ξεκάθαρα πλέον το 2021.

Είναι αδύνατο να μην διακρίνει κανείς το ισχυρό προοδευτικό ρεύμα που διαμορφώνεται διεθνώς και προτάσσει την ανάγκη για αποφασιστική δράση σήμερα, αλλιώς το μέλλον θα περιοριστεί στην αέναη μετάβαση από τη μία κρίση στην επόμενη. Η επιστροφή του Κράτους, η επαναφορά των δημόσιων πολιτικών στο επίκεντρο της οικονομίας, τα τολμηρά μεταρρυθμιστικά μέτρα κοινωνικής στήριξης συνιστούν ενδείξεις της διεθνούς αυτής συνειδητοποίησης. Στην κλίμακα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η χαλάρωση των ασφυκτικών δημοσιονομικών περιορισμών, η αμοιβαιοποίηση των βαρών και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, υπογραμμίζουν την αξιοσημείωτη μετατόπιση σε σχέση με το όχι πολύ μακρινό παρελθόν. Να το πω απλά: αυτό που το 2010 και το 2015 φάνταζε αδιανόητο, πλέον δεν είναι. Έχουν δημιουργηθεί ιστορικές δυνατότητες για φιλόδοξες τομές και ριζικές αλλαγές του υπάρχοντος μοντέλου ανάπτυξης.

Θα ήταν πολύ δύσκολο για τη Νέα Δημοκρατία να ακολουθήσει αυτή τη συζήτηση. Για το λόγο αυτό καταφεύγει στην άρνηση της πραγματικότητας. Δεν είναι θέμα αντιληπτικής ικανότητας. Είναι μια σαφής πολιτική επιλογή που έχει ως στόχο την αναπαραγωγή ενός αντικοινωνικού μοντέλου.

Το παράδειγμα της υγείας είναι χαρακτηριστικό. Όσο και αν είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς, ο Προϋπολογισμός του 2022 περιλαμβάνει μειώσεις στις τακτικές δαπάνες για το δημόσιο σύστημα υγείας. Αν το 2020 και το 2021 ήταν οι χρονιές που όλος ο πλανήτης συνέκλινε στην ανάγκη όχι μόνο ενίσχυσης, αλλά επέκτασης του συστήματος της δημόσιας υγείας, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε ότι το 2022 θα είναι το έτος της συρρίκνωσης του. Το ίδιο ισχύει με την ακρίβεια. Τη στιγμή που στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιστρατεύονται πολιτικές για την ρύθμιση των αγορών και την προστασία νοικοκυριών και επιχειρήσεων, η κυβέρνηση κατέθεσε έναν προϋπολογισμό δίχως την παραμικρή σχετική πρόβλεψη.

Οι επιλογές αυτές -και οι διαφαινόμενες συνέπειές τους- υπογραμμίζουν την ανάγκη μιας πειστικής απάντησης από την πλευρά της αριστεράς και των προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων. Η ένταση των πολλαπλών κρίσεων απαιτεί μία ανάλογης έντασης και βάθους πρόταση διεξόδου. Η αφετηρία βρίσκεται σε ένα πρόγραμμα άμεσων μέτρων αντιστροφής της κατάστασης.

Αυτό στην περίπτωση της ακρίβειας περιλαμβάνει την αποφασιστική ρύθμιση της αγοράς ενέργειας, την απομείωση του ιδιωτικού χρέους της πανδημίας με κούρεμα της βασικής οφειλής για την ελάφρυνση των επιχειρήσεων, την αύξηση του κατώτατου μισθού για την στήριξη του διαθέσιμου εισοδήματος. Στην πανδημία, είναι σαφές ότι χρειαζόμαστε ανασυγκρότηση του δημόσιου συστήματος υγείας σε συνδυασμό με πειστικά προγράμματα εμβολιασμού, ενίσχυση των πρωτοβάθμιων δομών και τη λήψη μέτρων κοινωνικής αποσυμπίεσης (όπως η τηλεργασία) και συστηματικής ιχνηλάτησης.

Η μεθοδολογία αυτή για την άμεση αντιμετώπιση των κρίσεων πρέπει να επεκταθεί στην αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων -όπως το Ταμείο Ανάκαμψης- αλλά και των διδαγμάτων της κρίσης για την προώθηση ενός αναπτυξιακού μοντέλου που θα στηρίζεται στην αλλαγή των όρων του παιχνιδιού προς όφελος της κοινωνίας: ενίσχυση των νέων και δυναμικών επιχειρήσεων, διεύρυνση όσων έχουν πρόσβαση σε κρατική και τραπεζική χρηματοδότηση, ξεκάθαροι κανόνες προστασίας εργασιακών δικαιωμάτων και περιβάλλοντος, σαφής στρατηγική για αύξηση επενδύσεων που παράγουν εγχώρια προστιθέμενη αξία, ενίσχυση των παραγωγικών τομέων και όχι μονοσήμαντη εξάρτηση από την παροχή υπηρεσιών.

Τέλος, κι αυτό δεν είναι καθόλου αμελητέο, το πρόγραμμα δίκαιης επανεκκίνησης και βιώσιμου μετασχηματισμού, αφορά μια ριζικά διαφορετική σχέση της πολιτικής με την κοινωνία. Η κλιματική κρίση, η πανδημία, η ακρίβεια είναι κρίσεις που για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά προϋποθέτουν μια σχέση εμπιστοσύνης και συντονισμού μεταξύ των παρεμβάσεων της Πολιτείας και των αναζητήσεων της κοινωνίας.

Δεν υπάρχουν και δεν χρειαζόμαστε σωτήρες. Αυτό που υπάρχει είναι η δυνατότητα να κατανοήσουμε τις μεγάλες κρίσεις ως αφετηρίες μίας ριζικά νέας αρχής που θα εμπνέει αυτοπεποίθηση και θα οδηγεί στην έξοδο από τον φαύλο κύκλο των πολλαπλών κρίσεων της εποχής μας.