Ποιοι οι λόγοι που εμπιστευόμαστε, σε κάποιες περιπτώσεις, περισσότερο την αφή σε σχέση με την όραση. Τι μας προσφέρει να πιάνουμε ένα αντικείμενο όταν τα μάτια μας μπορούν να μας δώσουν τις πληροφορίες που θέλουμε.
Το άρθρο της καθηγήτριας Φιλοσοφίας του Νου στο Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του Μονάχου και μέλους της Μεταπτυχιακής Σχολής στη Συστημική Νευροεπιστήμη στο Μόναχο, Ophelia Deroy δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 θα αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.
Δεν είσαι, θανατηφόρα όραση, λογική
Να νιώθεις ως θέαμα;
Μακμπέθ (Πράξη 2, σκηνή 1) Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Καθώς τα γυαλιά εικονικής πραγματικότητας έχουν επιτυχία στην αγορά, φέρνουν μαζί τους τους απόηχους των λέξεων του Μακμπέθ: 
ο κόσμος που σας βυθίζει μέσα του μπορεί να φαίνεται ή ακόμα και να ακούγεται σωστός, αλλά δεν μπορεί να αγγιχτεί ή να πιαστεί. Βλέποντας ένα στιλέτο στο τραπέζι μπροστά σας, μπορεί να προσπαθήσετε να το φτάσετε, αλλά καθώς το χέρι σας απλώς περνάει από τον αέρα, σας αφήνει με το συναίσθημα ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο αληθινά. Τα αψηλάφητα αντικείμενα δεν είναι πειστικά και η ενσωμάτωση της αφής σε νέες τεχνολογίες είναι το επόμενο όριο. Γιατί όμως, για τον Μακμπέθ και για εμάς, έχει σημασία τόσο η αφή; Τι φέρνει, που δεν το φέρνει η όραση;
Η απώλεια μιας ολόκληρης οικογένειας αισθήσεων μπορεί να είναι ενοχλητική – ωστόσο η απουσία απτών εμπειριών φαίνεται να έχει πιο επιζήμιες συνέπειες από την απουσία άλλων, για παράδειγμα των οσφρητικών.
Σε αντίθεση με την παροιμιώδη έκφραση ότι “η όραση είναι πιστευτή”, η αφή είναι αυτή που διασφαλίζει την επιστημονική μας πρόσφυση στην πραγματικότητα. Οι καθημερινές καταστάσεις δείχνουν ότι το άγγιγμα δίνει την αίσθηση του ελέγχου των πραγμάτων. Οι πωλητές το γνωρίζουν καλά: εάν ένας πελάτης διστάζει να αγοράσει ένα προϊόν, δίνοντάς του το για να το αγγίξει είναι πιθανό να οριστικοποιηθεί η πώληση. Όλοι θέλουμε να νιώθουμε τα πορτοφόλια μας στις τσάντες μας, ακόμα και όταν μόλις τα βάλαμε εκεί. Παρά τις πολλές πινακίδες που ζητούν από τους επισκέπτες να μην αγγίζουν τα έργα τέχνης που εκτίθενται, οι φρουροί πρέπει να εμποδίζουν τακτικά τους ανθρώπους να φτάνουν και να αγγίζουν εύθραυστα αγάλματα και καμβάδες. Αλλά τι προσφέρει η αφή εάν η όραση σας σάς λέει ήδη όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε;
Μια απάντηση που υπάρχει εδώ και χρόνια στη φιλοσοφία συμφωνεί ότι η αφή είναι πιο αντικειμενική από τις άλλες αισθήσεις. Για παράδειγμα, όταν ο Σάμιουελ Τζόνσον (σ.σ. Βρετανός συγγραφέας με τεράστια συμβολή στην αγγλική λογοτεχνία) θέλησε να αποδείξει τον παραλογισμό της ιδέας του Επισκόπου Μπέρκλεϊ (σ.σ. βασικός εκπρόσωπος του αγγλικού εμπειρισμού τον 18ο αιώνα) ότι δεν υπάρχουν υλικά αντικείμενα, κλώτσησε μια μεγάλη πέτρα και ισχυρίστηκε θριαμβευτικά: “Έτσι το αντικρούω”. Βασιζόμενος στο ότι το σχήμα δεν ήταν αρκετό, ο Τζόνσον υπέθεσε ότι η αφή θα ήταν αναμφισβήτητη. Η αντίσταση των στερεών αντικειμένων μέσω της αφής έχει σκοπό να μας προσφέρει την εμπειρία ότι υπάρχουν πράγματα εκεί έξω, ανεξάρτητα από εμάς και τη θέλησή μας.
Αλλά είναι πραγματικά η αφή η “αίσθηση της πραγματικότητας”; Σίγουρα όχι. Γενικώς δεν δίνει καλύτερη ή άμεση πρόσβαση στην πραγματικότητα από τις άλλες αισθήσεις. Το αν παρέχει πιο ακριβείς πληροφορίες από ό,τι η όραση, ας πούμε για το σχήμα ενός αντικειμένου, το υλικό ή το μέγεθός του, εξαρτάται από τις συνθήκες της αίσθησης. Μερικές φορές η αφή είναι καλύτερη. Μερικές φορές είναι η όραση.
Θα μπορούσαμε κάλλιστα να παραπλανηθούμε από την εντύπωση που δίνει για την “άμεση” επαφή με την πραγματικότητα: η επεξεργασία με την αφή είναι ιδιαίτερα διαμεσολαβητική και βασίζεται σε προσδοκίες και ασυνείδητα συμπεράσματα ίσως, ακόμη πιο περίπλοκα από τις άλλες αισθήσεις, οπότε υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους οι πεποιθήσεις μας και άλλη αισθητηριακή εμπειρία μπορεί να οδηγήσουν σε ένα παραπλανητικό συμπέρασμα.
Περιλαμβάνει αυταπάτες όπως η όραση. Απλώς δεν ακούμε για απτές ψευδαισθήσεις τόσο συχνά. Για να πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι εκπλήσσονται όταν μαθαίνουν ότι το κουμπί στα τηλέφωνά τους δεν κινείται πραγματικά όταν πατηθεί: η εντύπωση που δημιουργείται προκαλείται από μια δόνηση, η οποία ξεγελά τον εγκέφαλο να συμπεράνει ότι κάτι έχει πατηθεί. Απενεργοποιήστε το τηλέφωνο και επαναλάβετε την κίνηση και θα συνειδητοποιήσετε ότι η επιφάνεια δεν μπορεί να μετακινηθεί καθόλου.
Εάν η αφή δεν έχει γενικό πλεονέκτημα έναντι της όρασης και υπόκειται εξίσου σε ψευδαίσθηση, γιατί την πιστεύουμε τόσο πολύ; Εάν το άγγιγμα δεν μας παρέχει μια πιο άμεση ή πιο αντικειμενική αναπαράσταση του κόσμου, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την ευρεία αίσθηση που έχει;
Μια σημαντική πτυχή της αφής συχνά παραλείπεται: το άγγιγμα είναι πιο ψυχολογικά καθησυχαστικό από την όραση. Η αφή δεν μας κάνει πάντα να βιώνουμε τα πράγματα καλύτερα, αλλά σίγουρα μας κάνει να νιώθουμε καλύτερα για αυτό που βιώνουμε. Ακόμα και όταν μπορούμε να δούμε ότι τα κλειδιά είναι στις τσάντες μας, είμαστε πολύ πιο σίγουροι ότι βρίσκονται εκεί, μόλις τα αγγίζουμε.
Αυτό που μπορεί να φαίνεται σχεδόν προληπτικό στην αρχή, ενδέχεται να έχει βαθύτερους λόγους.
Η διαβεβαίωση που μας δίνει η αφή την καθιστά μάλλον ξεχωριστή στην επιστημονική μας ζωή. Ο Ρενέ Ντεκάρτ (σ.σ. πολύ γνωστός ως Καρτέσιος, δάσκαλος του Διαφωτισμού) πλησίασε αυτήν τη διάγνωση όταν σημείωσε ότι τα στοιχεία που παίρνουμε από την αφή είναι κάπως πιο δύσκολο να απορριφθούν: “Από όλες τις αισθήσεις μας”, έγραψε στο The World (1633), “η αφή είναι αυτή που θεωρείται λιγότερο παραπλανητική και η πιο ασφαλής”. Ίσως πρέπει να θυμόμαστε τη βιβλική ιστορία αμφιβολίας για τον Θωμά για να κατανοήσουμε το προνόμιο της αφής: ο Θωμάς έπρεπε να αγγίξει τις πληγές του Χριστού για να πειστεί ότι το πρόσωπο μπροστά του ήταν ο Ιησούς.
Η ιστορία του Θωμά μας λέει κάτι σημαντικό. Το άγγιγμα “για να είμαστε σίγουροι” είναι ιδιαίτερα σημαντικό όταν οι άλλες αισθήσεις ή πεποιθήσεις μας δημιουργούν μια κατάσταση μεγάλης αβεβαιότητας.
Άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή συνεχίζουν να αγγίζουν τα αντικείμενα του άγχους τους, παρόλο που μπορούν να τα κοιτάξουν: επιστρέφουν για να κλείσουν τη βρύση, ακόμη και όταν μπορούν να δουν ή να ακούσουν ότι δεν στάζει νερό. Η έρευνα έδειξε επίσης ότι οι άνθρωποι αισθάνονται φόβο όταν αλληλεπιδρούν με παραστατικά περιβάλλοντα που εμφανίζουν αντικείμενα που δεν μπορούν να αγγιχτούν. Μας καθησυχάζει η αφή. Γνωρίζοντας ότι τα πράγματα δεν μπορούν να αγγιχτούν, μπορεί να προκληθεί άγχος.
Τώρα, γιατί η αφή μας δίνει μεγαλύτερη βεβαιότητα; Αυτή η υπόθεση έρχεται σε αντίθεση με ό,τι μας λέει η γνωστική επιστήμη. Τα αισθήματα βεβαιότητας πρέπει να ακολουθούν την ορθότητα, έτσι ώστε τα πράγματα για τα οποία εμπιστευόμαστε περισσότερο την αφή από ό,τι την όραση, πρέπει να είναι αυτά για τα οποία η επαφή παρέχει ακριβέστερες πληροφορίες από ό,τι ψάχνει. Αλλά αυτό δεν εξηγεί τη στάση του Θωμά, των ιδεοψυχαναγκαστικών ασθενών ή της απογοήτευσης των χρηστών εικονικής πραγματικότητας. Οι λόγοι για τους οποίους η αφή μας φέρνει καθησυχασμό και βεβαιότητα μπορεί να εμβαθύνουν σε αυτά που αποτελούν ευρύτερα τα υποκειμενικά μας αισθήματα εμπιστοσύνης.
Ίσως εμπιστευόμαστε την αφή περισσότερο γιατί νιώθουμε πιο δραστήριοι και υπεύθυνοι όταν εξερευνούμε κάτι με άγγιγμα παρά μέσω όρασης. Αυτή είναι μια υποκειμενική εντύπωση, καθώς κουνάμε τα μάτια μας όταν βλέπουμε, αλλά το γεγονός ότι κουνάμε τα χέρια μας πάνω σε επιφάνειες μπορεί να εξηγήσει γιατί είμαστε επίσης πιο σίγουροι γι’ αυτό που αγγίζουμε: πιστεύουμε ότι έχουμε συλλέξει αποδεικτικά στοιχεία, αντί να τα λαμβάνουμε παθητικά. Αισθανόμενοι ότι “το κάναμε μόνοι μας”, είμαστε πιο σίγουροι ότι είναι αξιόπιστο. Μπορεί επίσης να υπάρχει κάτι ακόμα πιο βασικό και συναισθηματικό σε τέτοιες περιπτώσεις, το οποίο ίσως να σχετίζεται με την εμπειρία ενός νεογέννητου για το περιβάλλον του. Είναι σαν να κρατιόμαστε από τον κόσμο παρά να αναζητήσουμε τη γνώση του. Ίσως πιστεύουμε ότι αναζητούμε καλύτερες πληροφορίες όταν αγγίζουμε τα ορατά αντικείμενα γύρω μας, αλλά ίσως απλώς προδίδουμε μια βασική ανάγκη για επιβεβαίωση.
