ΝΙΚΟΣ ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ
In Memoriam
«Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει»
Χώμα είναι ο άνθρωπος και στο χώμα ξαναγυρνά.
O άνθρωπος που μια ζωή ασχολήθηκε με την ίδια του την ύλη, ανασκάπτοντας τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό από οποιαδήποτε θέση στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και αργότερα ως Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, από την Πέλλα, την Ολυμπία, την Ερέτρια, το Κάλλιο, τους Δελφούς, ο άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή και τις δυνάμεις του στην ανασκαφή, τεκμηρίωση, δημοσίευση, αναστύλωση και ανάδειξη της αρχαίας Μεσσήνης, έφυγε όρθιος την Παρασκευή, δημήτριος, όπως συνήθιζαν να λένε οι αρχαίοι τους νεκρούς, μία μέρα μετά του Αγίου Δημητρίου, ο καταγόμενος από την πόλη της προστασίας του, τη Θεσσαλονίκη.
Ξαναγύρισε στο σκάμμα που λάτρευε, στο χώμα της γης, που υπηρέτησε με συνέπεια και πίστη, γιατί ανασκάπτοντας το χώμα, ανέσκαπτε τον εαυτό του, την ίδια του την ψυχή, το κάρμα του, όπως ο ίδιος συνήθιζε να μού λέει.
Είχα την τύχη να τον γνωρίσω πολλά χρόνια πριν και να συνεργαστώ μαζί του στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και την Ελεύθερνα, νεαρός Καθηγητής εγώ, μεγαλύτερος εκείνος, μα χωρίς ηλικία ποτέ να τον δεσμεύει.
Θεωρούσα, έως την ημέρα της εκδημίας του, ότι ο Θέμελης δεν θα πεθάνει ποτέ, θα συνεχίσει να σκάβει στην αγαπημένη του Μεσσήνη και τελικά τείνω να πιστεύω ότι έχει μετατραπεί σε πνεύμα, genius, όπως έλεγαν οι Ρωμαίοι, της ίδιας της αρχαίας πόλης, την οποία είχα το προνόμιο να περπατώ μαζί του αρκετές φορές πρωινά και δειλινά. Και ήταν υπέροχο να θωρείς αυτόν τον πολιό, τον ασπρομάλλη νέο, να οραματίζεται, όπως έκανε και πριν από μερικές μέρες κατά την τελευταία μας επίσκεψη στη Μεσσήνη με το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο.
Η εξοικείωση με το χώμα, όπως έχει γράψει σε ποίημά της η Δημουλά ή όπως το γράφει ο Σεφέρης ο ύπνος σε τύλιξε, σαν ένα δέντρο, με πράσινα φύλλα ανάσαινες είναι για τον Πέτρο Θέμελη η αλήθεια του και γύρισε σε αυτήν, για να αναπνέει για πάντα μέσα από τα φύλλα των δέντρων της Μεσσήνης που θα τρέφονται από το χώμα της ψυχής και της ενέργειάς του. Ένας ακόμα Αθάνατος…
Ο καθηγητής κ. Νίκος Χρ. Σταμπολίδης είναι Γενικός Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης
ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ
Για τον φίλο Πέτρο Θέμελη
Τον Πέτρο Θέμελη τον γνώρισα στο Μόναχο το 1972 όπου κάναμε τις μεταπτυχιακές μας σπουδές. Γίναμε φίλοι διαπιστώνοντας ότι μοιραζόμασταν τις ίδιες αντιλήψεις για την επιστήμη μας και τη ζωή. Έκτοτε η δουλειά μας μάς έφερε σε διάφορα πεδία ακόμα πιο κοντά, σε θέματα αναστηλώσεων στους Δελφούς όταν εκείνος υπηρετούσε εκεί, στο έργο της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στα έργα της Επιτροπής Συντήρησης των Μνημείων της Ακρόπολης και, από το 2008, στο έργο του Σωματείου Διάζωμα. Από την αρχή εκτίμησα την καθαρή του σκέψη και την τόλμη και ικανότητά του να πραγματοποιεί ό,τι αυτή του υπαγόρευε, αλλά και την οξύνοια και την διεισδυτικότητά του στη μαρτυρία του παρελθόντος, την οποία μετέτρεπε σε κτήμα για το παρόν και το μέλλον. Με τον καιρό τον παρακολούθησα –και τον ακολούθησα–, καθώς και ο ίδιος εξελισσόταν, στη συστηματοποίηση της ανασκαφικής διαδικασίας, στην έγκαιρη δημοσίευση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων της και τη διάδοσή τους στην κοινωνία, στην πρωτοπορία για την ανάδειξη των μνημείων για το ευρύ κοινό και για την ένταξή τους στην καθημερινή ζωή, όχι μόνο με όχημα το δικό του χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, αλλά και με τη συμβουλευτική δραστηριότητα που ανέπτυξε μέσα από το Διάζωμα σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Θλίβομαι γιατί μας άφησε. Αισθάνομαι όμως την ικανοποίηση ότι παραμένει με το έργο και το παράδειγμά του για μας και τους επερχόμενους πολύτιμος συνοδοιπόρος.
Ο κ. Βασίλης Λαμπρινουδάκης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ
Ευφυής και γενναιόδωρος
Ο Πέτρος Θέμελης ήταν και παραμένει μέσω του έργου του έξοχο παράδειγμα επιστημονικής και υπηρεσιακής δράσης με υψηλότατους ρυθμούς απόδοσης.
Ξεχώριζε πάντοτε σε κάθε συζήτηση για την οικονομία χρόνου και λέξεων. Κατά κανόνα, όπως και σε τόσες συνεδριάσεις της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως, περιοριζόταν σε μια λακωνική διατύπωση της γνώμης του αποφεύγοντας κάθε λεπτομερή αιτιολόγηση. Τούτο επειδή σε τελευταία ανάλυση η αξία μιας γνώμης εξαρτάται από την ηθικά πειθαρχημένη διανοητική δύναμη και όχι από την ποσότητα των σκέψεων και των αντίστοιχων λέξεων. Με το ίδιο ακριβώς πνεύμα προγραμμάτιζε και έφερε εις πέρας πολύπλοκα αρχαιολογικά έργα.
Προικισμένος από τη φύση με σπάνια ευφυία και εφοδιασμένος από σπουδαίους δασκάλους και συγγραφείς με πολύτιμη επιστημονική και γενικότερη παιδεία, ασκήθηκε εξ αρχής στην πλέον πολύπλευρη κατανόηση των θεμάτων και των μεταξύ προσπάθειας και αποτελέσματος σχέσεων αναλογίας ή δυσαναλογίας. Αντιλαμβανόταν σαφώς τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των ακολουθούμενων διαδικασιών, αλλά εν τέλει επέλεγε την συντομότερη, εντείνοντας όμως, την προσοχή του προς αποφυγή ή περιορισμό των όποιων εξ αιτίας αυτής αναμενόμενων απωλειών.
Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Μεσσήνης, μοναδικός για την έκταση και το πλήθος των μνημείων που για πρώτη φορά ήρθαν στο φως, αναδείχθηκαν ή αναστηλώθηκαν, είναι, χάρις στον Πέτρο Θέμελη, αποτέλεσμα ενός ιδανικού συγκερασμού όλων των παραγόντων, ποσοτικών και ποιοτικών της επιστημονικής έρευνας και της διαχείρισης χρόνου και χρημάτων. Για την επίτευξη όλων αυτών ο Θέμελης μπορούσε να είναι για τα τεχνικά με επάρκεια συγκεντρωτικός, ενώ ταυτοχρόνως μοιραζόταν γενναιόδωρα το επιστημονικό αντικείμενο με πολλούς άλλους.
Την ικανότητά του κατανόησης τεχνικών λεπτομερειών λίαν διιστάμενων της αρχαιολογικής του ειδίκευσης, εκτίμησα επανειλημμένως κατά τη συζήτηση ειδικών τεχνικών θεμάτων των επί της Ακροπόλεως έργων. Σε τέτοιες συζητήσεις οι αρχαιολόγοι, αλλά ακόμη και οι αρχιτέκτονες δέχονται καλόπιστα τις προτάσεις των πλέον ειδικών, πολιτικών μηχανικών, γεωλόγων, χημικών κ.ά. Όμως, δεδομένης της τεράστιας πολυπλοκότητας και όχι σπάνιας ασάφειας των φαινομένων, οι εν λόγω προτάσεις δεν αποτελούν θέσφατα και ενίοτε αναθεωρούνται από τους ίδιους τους εμπνευστές τους ή από ομοτέχνους αυτών. Ο σημερινός αναγνώστης των πρακτικών των συνεδριάσεων με έκπληξη ανακαλύπτει ότι ο Πέτρος Θέμελης, ήταν συνήθως ο πρώτος που δήλωνε την ασυμφωνία του σε κάποιες τεχνικές προτάσεις, των οποίων η εν καιρώ περαιτέρω εξέταση, ομοίως καταγεγραμμένη στα πρακτικά, απεδείκνυε ότι είχε δίκιο.
Σε τέτοιες λοιπόν περιστάσεις ευτύχησα να γνωρίσω την ευφυία, την αυτοπεποίθηση, την τεχνική διαίσθηση, την αρχαιογνωσία και ορισμένως το χιούμορ του αλησμόνητου Πέτρου Θέμελη.
Ο κ. Μανόλης Κορρές είναι αρχιτέκτονας, ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ, πρόεδρος της ΕΣΜΑ
ΧΡΥΣΑ ΜΑΛΤΕΖΟΥ
Ο Θέμελης των ανοικτών οριζόντων
Για τον Πέτρο Θέμελη, τον σπουδαίο αρχαιολόγο και ανασκαφέα που ανέδειξε την αρχαία Μεσσήνη σε έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα και στον κόσμο, θα μιλήσουν και θα γράψουν οι καθ’ ύλην αρμόδιοι ομότεχνοί του. Ο δικός μου αποχαιρετισμός στον Πέτρο Θέμελη, που μόλις πέρασε στην αντιπέρα όχθη, θα επικεντρωθεί στον άνθρωπο, όπως τον έζησα στα χρόνια που συνυπηρετούσαμε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης κατά τη δεκαετία του’80.
Πρωτογνώρισα τον Πέτρο στο Ρέθυμνο στους πανεπιστημιακούς χώρους διδασκαλίας και ανάμεσά μας αναπτύχθηκαν γρήγορα δεσμοί φιλίας που ενδυναμώθηκαν στην πορεία του χρόνου. Θυμάμαι πόσο τον γοήτευαν το φυσικό περιβάλλον, η εναλλαγή φωτός και σκιάς, ο ήλιος που έπεφτε στο πρόσωπό του, η θάλασσα, τα βουνά, τα δέντρα, τα ζώα.
Είχε μεταφέρει στο ρεθεμνιώτικο σπίτι του διάφορα αναμνηστικά ψήγματα από τους περιπάτους του στην παραλία ή στα διάφορα χωριά που συνήθιζε να επισκέπτεται. Ένα μεγάλο πιθάρι από τον Θραψανό, όπου συνεχίζεται η μινωική παραδοσιακή χειροποίητη κεραμική τέχνη, δέσποζε στο κέντρο του καθιστικού και πάνω του είχε στηρίξει μια μεγάλη ξύλινη τάβλα, γεμάτη κοχύλια, βότσαλα, κούτσουρα λαξευμένα από το θαλασσινό νερό και ξηρά λουλούδια.
Αν, έλεγε συχνά, αποφασίσω κάποτε να παρατήσω τη διδασκαλία και την αρχαιολογία, θα γίνω ψαράς, να βρίσκομαι στο πέλαγος, να μυρίζω καθαρό αέρα, να γεύομαι την αλμύρα της θάλασσας. Όμως, η μεγάλη του αγάπη ήταν η αρχαιολογία και η ανασκαφή, με την οποία είχε, όπως πάλι ο ίδιος έλεγε, σχέση «ερωτική». Περιέγραφε στα μαθήματά του τη συγκίνηση που είχε νοιώσει, όταν άγγιξε τον απανθρακωμένο πάπυρο του Δερβενίου, τον οποίο είχε εντοπίσει σε μια γωνιά σε τάφο μέσα στα κατάλοιπα της πυράς του νεκρού ή την αγαλλίαση, όταν έσκαβε στον ανατολικό Τομέα της αρχαίας Ελεύθερνας, διευθύνοντας την εκεί πανεπιστημιακή ανασκαφή, και έβγαζε στο φως μνημεία του παρελθόντος.
Η μύηση των φοιτητών στην ανασκαφική μέθοδο και η κοινωνικοποίηση των αρχαίων μνημείων συνιστούσαν βασικά μελήματα του Θέμελη. Πολυάριθμοι ήταν οι φοιτητές που παρακολουθούσαν και έπαιρναν μέρος, υπό την καθοδήγησή του, στην ανασκαφή της Ελεύθερνας και στο γραφείο του στο Πανεπιστήμιο πηγαινοέρχονταν πολλοί μαθητές του, ζητώντας από τον πρόθυμο δάσκαλο να λύσει απορίες και προβλήματα που αντιμετώπιζαν κατά την ανασκαφική διαδικασία. Άνοιξε, σε συνεργασία με τον επίσης καταξιωμένο ανασκαφέα της αρχαίας Ελεύθερνας Νίκο Σταμπολίδη, τον αρχαιολογικό χώρο στο ευρύ κοινό, καλώντας τους κατοίκους της να τον επισκεφτούν, για να γνωρίσουν την κληρονομιά του γενέθλιου τόπου τους και να αποκτήσουν βιωματική σχέση με τα μνημεία του αρχαίου παρελθόντος.
Γιός ποιητή και αδελφός μουσικού, ο Θέμελης ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τη λογοτεχνία και τη μουσική τέχνη. Αγαπούσε την ποίηση, την κλασική μουσική και τη ζωγραφική. Είχε μάλιστα ζωγραφίσει το σπίτι, όπου έμενε η οικογένειά του στην κατοχή. Ενδιαφερόταν ακόμη και για τη νεότερη ιστορία και δεν ήταν λίγες οι φορές που μου έδειχνε φωτοτυπίες από έγγραφα και οικονομικά κατάστιχα της περιόδου της βενετοκρατίας και τουρκοκρατίας που έβρισκε στα διάφορα μοναστήρια στην Πελοπόννησο, όπου έζησε την τελευταία περίοδο της ζωής του. Οι ανοικτοί πνευματικοί ορίζοντες που διέκριναν την προσωπικότητά του και η ουμανιστική γενικότερα παιδεία του ήταν αυτοί που τον έκαναν να μη κατανοεί τις κακότητες του κόσμου, να τις αντιπαρέρχεται, παρά την πικρία που του προκαλούσαν, και να τις αντέχει.
Με την πίστη ότι θα τριγυρίζεις πάντα από ψηλά στους αγαπημένους σου αρχαιολογικούς χώρους, στην Ελεύθερνα και στη Μεσσήνη, σε αποχαιρετώ Πέτρο Θέμελη με βαθιά θλίψη.
Η κ. Χρύσα Μαλτέζου είναι ιστορικός, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Επιμέλεια: Νικόλας Ζώης
