Το 1997, επί προεδρίας Μπιλ Κλίντον, οι 18 αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες (συμπεριλαμβανομένων των CIA και NSA) αποφάσισαν να συνεργαστούν για να συντάξουν ένα ντοκουμέντο πολύ διαφορετικό από τα μυστικά έγγραφα που περιμένει κανείς συνήθως από κατασκόπους και πράκτορες: μια έκθεση που απευθύνεται μεν στην πολιτική ηγεσία, αλλά είναι προσβάσιμη από κάθε ενδιαφερόμενο και έχει ως αντικείμενο εκτιμήσεις και εναλλακτικά σενάρια για τις τάσεις που είναι πιθανό να κυριαρχήσουν στον κόσμο τα επόμενα 20 χρόνια.
Eκτοτε, η έκθεση Global Trends (Παγκόσμιες Τάσεις) εκδίδεται τακτικά ανά τέσσερα χρόνια, στην αρχή της εκάστοτε αμερικανικής προεδρίας. Κάποιες από τις προβλέψεις των εκθέσεων δικαιώθηκαν αναδρομικά. Για παράδειγμα, η έκθεση του 2008 ανέφερε ως πολύ ισχυρή την πιθανότητα να ξεσπάσει μια πανδημία στην Ανατολική Ασία και να επεκταθεί σύντομα σε όλο τον κόσμο.
«Η μόνη λειτουργία των οικονομικών προβλέψεων είναι ότι κάνουν την αστρολογία να φαντάζει αξιοσέβαστη», είχε πει κάποτε ο σπουδαίος οικονομολόγος Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ. Ο σαρκασμός του ισχύει εξίσου για τη σφαίρα των διεθνών σχέσεων, κάτι που δεν αγνοούν οι συντάκτες του Global Trends. Οι εκτιμήσεις τους είναι πάντα ενδεχόμενες, ποτέ κατηγορηματικές, και βασίζονται σε ήδη διαπιστωμένες τάσεις του παγκόσμιου γίγνεσθαι.
Αλλωστε και η περί πανδημίας πρόβλεψη του 2008 δεν βγήκε ούτε από κρυστάλλινη σφαίρα ούτε από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης: απλούστατα, είχε προηγηθεί, τη διετία 2002-2004, η επιδημία του SARS που ξέσπασε στην Απω Ανατολή και προκάλεσε ανησυχία σε όλο τον κόσμο.
Με άλλα λόγια, είναι πάντα ασφαλέστερο να προβλέπεις το παρόν. Το σκληρό παρόν, η πανδημία της COVID-19, επηρέασε καθοριστικά τη φετινή έκθεση Global Trends 2040, που δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα. Κατά γενική ομολογία, είναι η πιο γκρίζα, η πιο απαισιόδοξη ανάμεσα στις επτά εκθέσεις που έχουν μέχρι σήμερα εκπονηθεί.
Οι συντάκτες της βλέπουν την πανδημία όχι μόνο ως την «πιο σημαντική διεθνή αναστάτωση από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», αλλά και ως το προείκασμα ενός πιο αβέβαιου και επίφοβου κόσμου στις επόμενες δεκαετίες. Για πρώτη φορά, η έκθεση των μυστικών υπηρεσιών μιλά ανοιχτά για έναν «μετα-αμερικανικό κόσμο», αναγνωρίζοντας ότι οι ΗΠΑ δεν θα μπορούν πλέον να κυριαρχούν σε όλο τον πλανήτη ή να έχουν το προβάδισμα σε όλα τα κρίσιμα πεδία ισχύος.
Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ – Κίνας αναγορεύεται στον κύριο άξονα των διεθνών συγκρούσεων και σε κοινό παρονομαστή των πέντε, πολύ διαφορετικών, εναλλακτικών σεναρίων για το μέλλον που σκιαγραφούν οι Αμερικανοί αναλυτές. Μια άλλη, κεντρική εκτίμηση της έκθεσης είναι ότι οι εθνικές κυβερνήσεις, δημοκρατικές ή μη, θα βρεθούν αντιμέτωπες με επικίνδυνα κύματα κοινωνικής αμφισβήτησης, εξεγέρσεων ή και ανατροπών, καθώς θα δοκιμαστούν από δημογραφικές πιέσεις, οικονομικές κρίσεις, περιβαλλοντικές προκλήσεις και κοινωνικές απαιτήσεις στις οποίες αδυνατούν να ανταποκριθούν.
Οι τεκτονικές πλάκες
Τέσσερις μεγάλες μετακινούμενες τεκτονικές πλάκες είναι οι παράγοντες που σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν, στην αλληλοδιαπλοκή τους, τη δυναμική του παγκόσμιου γίγνεσθαι, κατά τους Αμερικανούς αναλυτές: δημογραφικό – οικονομία – κλιματικό – τεχνολογία. Σε ό,τι αφορά το δημογραφικό, αν και προβλέπεται ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αυξηθεί περαιτέρω κατά 1,4 δισ. ανθρώπους, για να φτάσει τα 9,2 δισεκατομμύρια το 2040, η βασική τάση είναι η επιβράδυνση της αύξησης σε παγκόσμια κλίμακα και ιδιαίτερα η γήρανση του πληθυσμού στην Ευρώπη και την Ανατολική Ασία. Παράλληλα, θα συνεχιστεί με αμείωτο ρυθμό η αστικοποίηση, με τους κατοίκους των αστικών κέντρων να φτάνουν τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού, από 56% που είναι σήμερα. Οι δημογραφικές αλλαγές αναμένεται να ενισχύσουν τα μεταναστευτικά ρεύματα και να θέσουν υπό ισχυρή πίεση πολλές κυβερνήσεις ανεπτυγμένων χωρών, οι οποίες «θα δυσκολευτούν να ενισχύσουν ή έστω να διατηρήσουν σημαντικά κοινωνικά κεκτημένα δεκαετιών στην εκπαίδευση, την υγεία ή τη μείωση της φτώχειας». Την προειδοποίηση αυτή έρχονται να ενισχύσουν οι δυσοίωνες προβλέψεις για τα παγκόσμια οικονομικά στον μετά COVID κόσμο. Η έκθεση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εκτίναξη των κρατικών, αλλά και των ιδιωτικών χρεών, που απειλούν να εκτροχιάσουν την παγκόσμια οικονομία και μειώνουν τα περιθώρια δημοσιονομικής πολιτικής από τις εθνικές κυβερνήσεις. Σε αυτό το καίριο πρόβλημα, έρχονται να προστεθούν τρεις ακόμη αποσταθεροποιητικοί παράγοντες: η ολοένα και ισχυρότερη τάση διάρρηξης της παγκοσμιοποίησης και ενίσχυσης του προστατευτισμού στο διεθνές εμπόριο, η αποδυνάμωση των εθνικών κυβερνήσεων απέναντι στις κολοσσιαίες επιχειρήσεις-πλατφόρμες που ελέγχουν την ψηφιακή οικονομία και η επέκταση της ελαστικής απασχόλησης εις βάρος της καλά αμειβόμενης, σταθερής εργασίας λόγω της γενικευμένης αυτοματοποίησης.
Η τρίτη μεγάλη τεκτονική πλάκα είναι η κλιματική αλλαγή, η οποία για πρώτη φορά καταλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο σε παρόμοια έκθεση των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Παρά τις δεσμεύσεις των κυβερνήσεων για μείωση των ρύπων, η όποια πρόοδος δεν θα αποτρέψει την άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη και την πύκνωση των ακραίων καιρικών φαινομένων, με καταστροφικές συνέπειες, ιδίως στην αναπτυσσόμενο κόσμο – όχι επαρκής πρόσβαση σε πόσιμο νερό, τρόφιμα, ενέργεια, φαινόμενα που θα ενισχύσουν την πολιτική αστάθεια και τα μεταναστευτικά κύματα. Σε αυτό το φόντο, σε ορισμένες χώρες προβλέπεται να ακουστούν πιο δυνατά οι σειρήνες της Γεωμηχανικής, δηλαδή εκείνων που συνηγορούν υπέρ μεγάλης κλίμακας μηχανικών παρεμβάσεων στην επιφάνεια και στην ατμόσφαιρα της Γης για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής χωρίς να θιγούν τα οικονομικά και καταναλωτικά πρότυπα που την προκάλεσαν, μια νοοτροπία που θα μπορούσε να έχει ολέθριες επιπτώσεις στο οικοσύστημα.
Σε ό,τι αφορά την τέταρτη τεκτονική πλάκα, την τεχνολογία, η έμφαση δίνεται στις αναμενόμενες, θεαματικές προόδους στην τεχνητή νοημοσύνη, τη ρομποτική, τη νανοτεχνολογία, τα έξυπνα υλικά και τη βιοτεχνολογία. Ενδεικτικά, μέχρι το 2025 οι συσκευές που θα συνδέονται με το Ιντερνετ των Πραγμάτων (IoT) αναμένεται να φτάσουν τα 64 εκατομμύρια και το 2040 να είναι της τάξεως των τρισεκατομμυρίων. Αλλά και εδώ οι τόνοι είναι λιγότερο διθυραμβικοί και περισσότερο ανησυχητικοί: Οι νέες τεχνολογίες θα παροξύνουν, κατά τους αναλυτές, τον στρατηγικό ανταγωνισμό ΗΠΑ – Κίνας, θα απειλήσουν προσωπικά δεδομένα και δημοκρατικές ελευθερίες, ίσως μάλιστα θέσουν και υπαρξιακά ζητήματα ενώπιον της ανθρωπότητας, με τις αναδυόμενες μορφές σύμφυσης ανθρώπου-μηχανής. Στο σύνολό τους και στην αλληλεπίδρασή τους, οι αλλαγές στις τέσσερις αυτές σφαίρες οδηγούν σε έναν «Περισσότερο συγκρουσιακό κόσμο» (όπως λέει και ο υπότιτλος στο φετινό Global Trends), έναν κόσμο άκρως αβέβαιο, ανήσυχο και κατακερματισμένο, όπου συρρικνώνεται ραγδαία η εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους υπάρχοντες θεσμούς, κυβερνήσεις και ηγεσίες. Αποτέλεσμα: «Οι άνθρωποι οδηγούνται ολοένα και περισσότερο προς οικείες ομάδες ομοϊδεατών για να αποκτήσουν μια αίσθηση κοινότητας και ασφάλειας, σε ομάδες με ισχυρές εθνικές, θρησκευτικές ή πολιτισμικές ταυτότητες ή σε συλλογικότητες για συγκεκριμένα ενδιαφέροντα και στόχους, όπως το περιβάλλον».
Πέντε εκδοχές του μέλλοντος και… τρεις μαύροι κύκνοι
Στο έδαφος αυτών των εκτιμήσεων, που δεν απέχουν πολύ από την ήδη διαμορφωμένη πραγματικότητα, οι συντάκτες της έκθεσης επιτρέπουν στον εαυτό τους ένα άλμα στη σφαίρα της φαντασίας, για να μας παρουσιάσουν πέντε πολύ διαφορετικά μεταξύ τους σενάρια για τον κόσμο του 2040. Με την υπόρρητη παραδοχή, βέβαια, ότι οι αποφάσεις και οι πράξεις των δρώντων παραγόντων –λαών, κυβερνήσεων, επιχειρήσεων, διεθνών οργανισμών– θα επηρεάσουν καταλυτικά προς τα πού θα γείρει η πλάστιγγα. Το πρώτο σενάριο, που επιγράφεται «Αναγέννηση των Δημοκρατιών», βλέπει το μέλλον υπό το πρίσμα ενός αμερικανικού happy end. Οι φιλελεύθερες Δημοκρατίες, υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ, επεκτείνουν το τεχνολογικό τους προβάδισμα, κυριαρχούν στην παγκόσμια οικονομία και διαμορφώνουν εκ νέου τους κανόνες του διεθνούς συστήματος, ενώ Κίνα και Ρωσία μένουν πίσω, καθώς η αυταρχική διακυβέρνηση αποδεικνύεται, σε βάθος χρόνου, τροχοπέδη για την τεχνολογική καινοτομία και την οικονομική προσαρμογή. Διαμετρικά αντίθετο είναι το σενάριο ενός «Ακυβέρνητου κόσμου»: Η Δύση μένει πίσω, η Κίνα αναδεικνύεται στην ισχυρότερη οικονομική δύναμη του πλανήτη και αποκτά μεγαλύτερη πολιτική επιρροή, αλλά δεν μπορεί να γίνει ηγεμονική δύναμη και να διαμορφώσει κανόνες που θα διασφαλίζουν κάποια διεθνή τάξη. Αυτό που κυριαρχεί είναι ο ανταγωνισμός χωρίς κανόνες, το μποξ χωρίς γάντια, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι στρατιωτικές συγκρούσεις στην περιφέρεια και να απειλείται η παγκόσμια ειρήνη. Κάπου ανάμεσα σε αυτά τα δύο έρχεται το τρίτο σενάριο της «Ανταγωνιστικής συνύπαρξης», όπου ΗΠΑ και Κίνα αποκαθιστούν ένα ορισμένο modus vivendi για να διαφυλάξουν τα συμφέροντά τους: η αμοιβαία επωφελής οικονομική αλληλεξάρτηση διασώζεται, ενώ ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός συνεχίζεται, μακριά όμως από το χείλος μιας μεταξύ τους στρατιωτικής σύγκρουσης.
Υστερα από αυτά τα τρία, εύλογα σενάρια, που έχουν ως κοινό παρονομαστή τον ανταγωνισμό ΗΠΑ-Κίνας, ακολουθούν δύο άλλα, περισσότερο τολμηρά στη σύλληψή τους και περισσότερο ανατρεπτικά στις επιπτώσεις τους. Το ένα από αυτά μιλάει για «Κατακερματισμό σε χωριστά διαμερίσματα»: η παγκοσμιοποίηση διαρρηγνύεται πλήρως και ο κόσμος διαιρείται σε ξεχωριστά, ανταγωνιστικά οικονομικά και πολιτικο-στρατιωτικά μπλοκ (ακόμη και το Ιντερνετ δεν αποφεύγει τον κατακερματισμό), με τις αντίστοιχες σφαίρες επιρροής. Το τελευταίο σενάριο («Τραγωδία και κινητοποίηση») παραπέμπει περισσότερο στο πολιτικό φαντασιακό ριζοσπαστών οικολόγων με μαρξιστικές επιρροές: Στις αρχές της δεκαετίας του 2030, ο πλανήτης πλήττεται από μια τρομερή καταστροφή, λόγω της κλιματικής αλλαγής και άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων, που οδηγούν σε διεθνή επισιτιστική κρίση πρωτοφανών διαστάσεων. Οι λαοί εξεγείρονται εναντίον των πολιτικών ηγετών που αδυνατούν να διασφαλίσουν στοιχειώδεις ανθρώπινες ανάγκες, οι αιματηρές αστικές ταραχές κορυφώνονται, κυβερνήσεις πέφτουν, Πράσινοι και άλλα προοδευτικά κόμματα έρχονται στην εξουσία σε πολλές χώρες, ιδίως στην Ευρώπη. Με πρωτοβουλία της Ε.Ε., αλλά και της Κίνας, που έχει πληγεί σκληρά από την περιβαλλοντική-επισιτιστική κρίση, και με τον ενεργό ρόλο μη κυβερνητικών οργανώσεων που έχουν αποκτήσει μεγάλη απήχηση και ισχύ, διαμορφώνεται ένας διεθνής συνασπισμός ο οποίος επιβάλλει ριζοσπαστικές αλλαγές για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, των διατροφικών αλλαγών και της φτώχειας σε παγκόσμια κλίμακα. Οι ΗΠΑ ακολουθούν με κάποια δυσθυμία, οι πετρελαιοπαραγωγοί χώρες αντιδρούν, αλλά είναι μια μάχη οπισθοφυλακών απέναντι σε μια παγκόσμια, ελπιδοφόρα παλίρροια αλλαγής.
Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν την έκφραση «μαύρος κύκνος» για να περιγράψουν το αδύνατο, αυτό που μπορεί να υπάρχει στη φαντασία αλλά όχι στην πραγματική ζωή. Από τη στιγμή, όμως, κατά την οποία Ολλανδοί εξερευνητές αντίκρισαν, το 1697, για πρώτη φορά μαύρους κύκνους στη Δυτική Αυστραλία, η έκφραση πήρε μια διαφορετική έννοια, συμβολίζοντας ένα αναπάντεχο γεγονός, που έχει μεγάλες συνέπειες και το οποίο δεν κατανοούμε, παρά μόνο αφού έχει εκδηλωθεί σε όλες τις διαστάσεις του. Στις κατά καιρούς εκθέσεις των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών αναφέρονται κάποιοι μαύροι κύκνοι, κάποιους από τους οποίους έχουμε όντως δει, ενώ κάποιους άλλους όχι. Στο φετινό Global Trends γίνεται λόγος για τρεις: μια πιθανή εκστρατεία της Κίνας στην Ταϊβάν, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε διεθνή σύγκρουση, μια πανδημία ενώπιον της οποίας η COVID-19 θα μοιάζει με απλή γρίπη και η επίτευξη πραγματικής τεχνητής νοημοσύνης, με την έννοια εντελώς αυτόνομων μηχανών, ικανών να παίρνουν αποφάσεις χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Δύσκολο να πει κανείς ποιο από τα τρία σενάρια είναι πιο τρομακτικό από το άλλο – ελπίζουμε μόνο να επιβεβαιωθεί, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Γκαλμπρέιθ.
