Ο λαϊκισμός των ελίτ

Στην εισαγωγή του τόνιζε: «Από τις πρώτες μέρες της νέας διακυβέρνησης διαχέεται στην ατμόσφαιρα μια άλλη εκδοχή του, ο λαϊκισμός των ελίτ. Ξεκίνησε ντροπαλά σαν μια απάντηση στα εκφυλιστικά φαινόμενα του ΣΥΡΙΖΑ (η αριστεία απέναντι στην ισοπέδωση, τους κατσαπλιάδες, τον υπόκοσμο, τους αμόρφωτους), αλλά γρήγορα ξέφυγε από την παραφροσύνη και τη γραφικότητα. Τώρα πλέον τείνει να αποκτήσει χαρακτηριστικά ιδεολογικά, πολιτισμικά, ακόμη και αισθητικά: οι υπουργοί με τα “βαριά βιογραφικά”, οι ειδικοί, οι τεχνοκράτες, τα κολλαριστά κοστούμια, οι καλοί τρόποι, η αστική ευγένεια κ.λπ.».

Προβληματίστηκα με την ανάλυση αυτή. Είπα μέσα μου «και αν έχει δίκιο;». Και αποφάσισα να το αναλύσω, γιατί δεν το κρύβω η προσέγγιση είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Ο συντάκτης του άρθρου χτυπάει κάποια καμπανάκια.

Καταρχάς ας δούμε τα χαρακτηριστικά του λαϊκισμού και των ελιτ.

Λαϊκισμός, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι η στάση και η συμπεριφορά που συναντάται κυρίως στην πολιτική και χαρακτηρίζεται από υπερβολική και μη αυθεντική λαϊκότητα και κατ’ επέκταση από δημαγωγία και προπαγάνδα. Η λαϊκότητα στον χώρο της πολιτικής αναφέρεται στη συμμετοχή, στην παρουσία του λαού στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και στην ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της Ιστορίας. Ο λαϊκισμός, ως μια μορφή πολιτικής ιδεολογίας αντιπαραβάλλει τα συμφέροντα και τις επιθυμίες της μάζας του λαού ενάντια στις ελίτ. Το λεξικό Cambridge ορίζει τον λαϊκισμό ως «πολιτική ιδέα και δράση που στοχεύει στην αντιπροσώπευση των επιθυμιών και των αναγκών του απλού λαού».

Εδώ λοιπόν υπάρχει η αντίφαση. Πώς χρησιμοποιείται η κάθε μορφή λαϊκισμού για να προωθήσει και να ενδυναμώσει τις διάφορες ελίτ. Πώς μπορεί να συνυπάρχουν ελίτ και λαϊκισμός. Κατά την ακραία αρνητική του εκδοχή, ο λαϊκισμός στηρίζεται στην εσκεμμένη ανειλικρίνεια. Η άνοδος των fake news, αλλά και η ραγδαία ανάπτυξη των social media πολλαπλασιάζουν και ενισχύουν τον λαϊκισμό, θέτουν όμως σε σοβαρό κίνδυνο τη σχέση πολιτικής και πολιτών.

Συχνά -και το έχουμε διαπιστώσει σε πολλά μέρη του κόσμου- ο λαϊκιστής πολιτικός θέτει σκοπίμως ψευτοδιλήμματα, όπως δικοί μας ή δικοί σας, ταραξίες ή φιλήσυχοι, ντόπιοι ή πρόσφυγες, με απώτερο σκοπό την καλλιέργεια ανασφάλειας στον λαό και την αυτοπροβολή του ίδιου ως προστάτη και σωτήρα.

Κοντινές έννοιες στον λαϊκισμό είναι η δημαγωγία, η κολακεία των αδυναμιών και ελαττωμάτων του λαού και η υιοθέτηση θέσεων και τάσεων που τον ευχαριστούν και απαντούν στο συναίσθημά του χωρίς να τον ωφελούν ή που να τον βλάπτουν μακροπρόθεσμα, με μοναδικό πάντα σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιάς του.

Στην Ελλάδα πολύ πρόσφατα ζήσαμε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί η ελίτ της αναξιοκρατίας, της ήσσονος προσπάθειας, της απαξίωσης της αριστείας και της παιδείας. Μια ελίτ των πολλών -μια έννοια πλήρως αντιφατική-, μια ελίτ που «ή θα τους τελειώσουμε ή θα μας τελειώσουν». Μια ελίτ όπου για να συμμετάσχει κάποιος δεν χρειάζεται κανένα προσόν.

Οι ελίτ -πάλι σύμφωνα με τους ειδικούς- είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για μεμονωμένα άτομα ή ομάδες ατόμων που υπερτερούν σε κάποια πράγματα ή έχουν κάποιες ιδιαίτερες ικανότητες έναντι των υπολοίπων. Στις πιο πολλές χώρες του κόσμου αυτές οι ελίτ όχι μόνο αναγνωρίζονται και επιβραβεύονται, αλλά και προβάλλονται ως θετικά παραδείγματα της κοινωνίας. Και ως Ελληνες έχουμε την τύχη και την περηφάνια να έχουμε πολλές συμμετοχές. Χωρίς να θέλω να αδικήσω κανέναν, μου έρχονται στο μυαλό ο Σεφέρης και ο Ελύτης.

Αν και ο όρος «ελίτ» συνήθως χρησιμοποιείται -ιδιαίτερα δυστυχώς στην Ελλάδα- αρνητικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πνευματική και η οικονομική ελίτ είναι αυτή που δημιούργησε τον πολιτισμό.
Στις τελευταίες εκλογές αποδοκιμάστηκε έντονα ο λαϊκισμός και οι πολίτες ψήφισαν μια νέα κυβέρνηση βασισμένη σε αξίες και προγράμματα. Οι πολίτες αποδοκίμασαν έντονα το διχαστικό δίλημμα «με τους πολλούς ή με τις ελίτ».

Θεωρώ ότι πολλές φορές σήμερα γίνεται μεγάλη προσπάθεια να αναδειχθούν οι νέες αξίες διακυβέρνησης, τα νέα άτομα και οι νέες πολιτικές. Η νέα -πολιτική- ελίτ έχει ήδη πάρει θέση.
Ο κίνδυνος που πιστεύω ότι μπορεί να δημιουργηθεί -και πρέπει οπωσδήποτε να αποφευχθεί – είναι η (εκ νέου) αποξένωση του κόσμου από την πολιτική και από ένα σημείο και μετά η απαξίωση της πολιτικής και των πολιτικών. Ο κίνδυνος του «όλοι ίδιοι είναι » πρέπει να αποφευχθεί. Στην Ελλάδα τους χρειαζόμαστε όλους. Δεν περισσεύει κανένας. Δεν πρέπει να δοθούν τα όπλα και οι ευκαιρίες σε παλιές πολιτικές, χρησιμοποιώντας έναν λαϊκισμό των (δήθεν) ελίτ να θέσουν σε κίνδυνο την πορεία της χώρας προς τα εμπρός.