Γράφει ο Δρ Παναγιώτης Ε. Τζαβάρας *
Η Ελλάδα των τελευταίων δεκαπέντε ετών μοιάζει να ζει ένα παράδοξο: ενώ οι αριθμοί του τουρισμού καταρρίπτουν ρεκόρ, η παραγωγικότητα παραμένει καθηλωμένη και οι πραγματικοί μισθοί βυθίζονται. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι τυχαίο ούτε συγκυριακό — είναι το αποτέλεσμα μιας βαθιάς δομικής μεταμόρφωσης της ελληνικής οικονομίας, που μετατράπηκε σταδιακά σε αυτό που οι ερευνητές του London School of Economics (LSE) ονομάζουν “café economy”: μια οικονομία βασισμένη στην εστίαση, τα καταλύματα και τις υπηρεσίες χαμηλής παραγωγικότητας.
Αυτό το μοντέλο, όπως αποδεικνύεται, προσφέρει εύκολες λύσεις βραχυπρόθεσμα, αλλά εγκλωβίζει τη χώρα —και τις τοπικές κοινωνίες— σε έναν φαύλο κύκλο φθηνής εργασίας, εποχικότητας και ανισοτήτων.
Τα συμπεράσματα: μια οικονομία που δουλεύει, αλλά δεν προοδεύει
Σύμφωνα με τη μελέτη “The café economy: Structural transformation in Greece in the wake of austerity and reforms”, που εκπόνληθηκε από το Ελληνικό Παρατηρητήριο του LSE πριν λίγες μέρες, η Ελλάδα μετά το 2009 αναδιατάχθηκε ριζικά. Το μεγαλύτερο μέρος της απασχόλησης μεταφέρθηκε στον τομέα Accommodation and Food Service Activities (AFSA), δηλαδή στην εστίαση, τα καφέ, τα ενοικιαζόμενα και τον τουρισμό.
Μόνο αυτός ο τομέας απορρόφησε σχεδόν το ένα τρίτο της συνολικής μείωσης της παραγωγικότητας της χώρας, ενώ την ίδια στιγμή οι πραγματικοί μισθοί των εργαζομένων του μειώθηκαν κατά 60%. Από το 2009 έως το 2023, η συνολική παραγωγικότητα στην Ελλάδα έπεσε κατά 16%, και οι πραγματικοί μισθοί στο σύνολο της οικονομίας κατά 35%.
Η έρευνα δείχνει ότι η αιτία δεν ήταν μόνο οι σκληρές πολιτικές λιτότητας, αλλά και η λανθασμένη υπόθεση των “διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων”: οι αλλαγές στις αγορές εργασίας και προϊόντων, αντί να ενισχύσουν την καινοτομία και την αποδοτικότητα, οδήγησαν σε απορρύθμιση, φθηνή εργασία και συγκέντρωση δραστηριότητας σε τομείς χαμηλής προστιθέμενης αξίας.
Με λίγα λόγια: δουλεύουμε περισσότερο, αλλά παράγουμε λιγότερο. Και, το χειρότερο, αμειβόμαστε ακόμη λιγότερο.
Η Ελλάδα της “café economy” και η Μεσσηνία του τουρισμού
Όσοι ζούμε στη Μεσσηνία, αναγνωρίζουμε εύκολα την εικόνα. Η ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στον τουρισμό, στα εστιατόρια, στα Airbnb και στα εποχικά καταλύματα. Η Πύλος, η Καλαμάτα και η Μάνη ζουν έντονα τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά τον χειμώνα η οικονομική δραστηριότητα παγώνει. Ίσως να μπορούσαμε να εξαιρέσουμε την Καλαμάτα λόγω των φοιτητών.
Η ίδια η μελέτη προειδοποιεί ότι αυτό το μοντέλο αυξάνει την απασχόληση μόνο φαινομενικά, καθώς η περισσότερη εργασία είναι μερικής απασχόλησης, χαμηλής ειδίκευσης και συχνά ανασφάλιστη. Στην πράξη, η εξάρτηση από την εστίαση και τον τουρισμό δεν δημιουργεί πλούτο που να διαχέεται στην τοπική κοινωνία, ούτε στηρίζει τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Στην Καλαμάτα βλέπουμε ήδη τις επιπτώσεις:
- νέοι και μορφωμένοι εργαζόμενοι εργάζονται σε θέσεις που δεν ανταποκρίνονται στα προσόντα τους,
- τα ενοίκια έχουν αυξηθεί δραματικά λόγω της βραχυχρόνιας μίσθωσης,
- η μεταποίηση και η αγροτική παραγωγή υψηλής ποιότητας παραμένουν στάσιμες,
- και η τοπική αγορά λειτουργεί κυρίως εποχιακά.
Η “οικονομία των καφέ” λοιπόν δεν είναι μεταφορά — είναι μια καθημερινή πραγματικότητα, και η Μεσσηνία βρίσκεται στο κέντρο της.
Τι δείχνουν τα δεδομένα: παραγωγικότητα, μισθοί και ανισότητες
Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, οι τομείς εστίασης και φιλοξενίας είναι οι λιγότερο παραγωγικοί στην Ευρώπη, αλλά στην Ελλάδα η κατάσταση είναι ακόμα πιο οξεία. Η παραγωγικότητα τους μειώθηκε κατά 40% μέσα σε 15 χρόνια, περισσότερο από κάθε άλλο κλάδο.
Το ακόμη πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η μείωση των μισθών ξεπέρασε την πτώση της παραγωγικότητας, πράγμα που σημαίνει ότι το μερίδιο των εργαζομένων στο εθνικό εισόδημα συρρικνώθηκε υπέρ των επιχειρηματικών κερδών ή της φορολογίας.
Σύμφωνα με το οικονομετρικό μοντέλο Panel-VAR, η πτώση της ζήτησης και των μισθών λειτουργεί σαν “δίδυμος κόφτης” της παραγωγικότητας: όταν οι επιχειρήσεις βλέπουν φθηνή εργασία και περιορισμένη κατανάλωση, δεν έχουν κίνητρο να επενδύσουν σε καινοτομία ή τεχνολογία.
Στο πιο κάτω γράφημα γίνεται η ανάλυση παραγωγικότητας με κέρδη και ζημίες ανά τομέα δραστηριότητας. Όπως προκύπτει οι περισσότεροι τομείς παρουσίασαν απώλειες παραγωγικότητας. Ειδικότερα ο τομέας AFSA, δλδ οι «δραστηριότητες παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης», παρουσίασε τις μεγαλύτερες απώλειες παραγωγικότητας από όλους τους υπόλοιπους.
Γράφημα: Ανάλυση παραγωγικότητας (κέρδη/ζημίες)
Πηγή: Eurostat: Industry Accounts, authors’ calculations
Υπόμνημα
| Agriculture, forestry and fishing | Γεωργία, δασοκομία και αλιεία |
| Mining and quarrying | Ορυχεία και λατομεία |
| Manufacturing | Μεταποίηση |
| Electricity, gas and air conditioning supply | Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και κλιματισμού |
| E Water supply and remediation activities | Παροχή νερού κ δραστηριότητες αποχέτευσης |
| Construction | Κατασκευές |
| Wholesale and retail trade; repair of motor vehicles and motorcycles | Χονδρικό και λιανικό εμπόριο· επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών |
| Transportation and storage | Μεταφορά και αποθήκευση |
| Accommodation and food service activities (AFSA) | Δραστηριότητες παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης |
| Information and communication | Πληροφόρηση και επικοινωνία |
| Financial and insurance activities | Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές δραστ. |
| Real estate activities | Δραστηριότητες ακινήτων |
| Professional, scientific and technical activities | Επαγγελματικές και τεχνικές δραστηριότητες |
| Administrative and support service activities | Διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες |
| Public administration and defence | Δημόσια διοίκηση και άμυνα |
| Education | Εκπαίδευση |
| Human health and social work activities | Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας |
| Arts, entertainment and recreation | Τέχνες, ψυχαγωγία και αναψυχή |
| Other service activities | Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών |
| Activities of households as employers | Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών |
Η τοπική διάσταση: το στοίχημα της Μεσσηνίας
Η Μεσσηνία έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας περιοχής που μπορεί να ξεφύγει από την παγίδα της “café economy”, αλλά μόνο αν το αποφασίσει.
Ο πρωτογενής τομέας διαθέτει προϊόντα διεθνούς φήμης (ελαιόλαδο, σταφίδα, σύκο, κρασί), η Καλαμάτα έχει αναπτυσσόμενα πανεπιστημιακά τμήματα και ολόκληρη η περιοχή έχει κερδίσει θέση στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη.
Το ζητούμενο δεν είναι να απορρίψουμε τον τουρισμό, αλλά να τον εντάξουμε σε ένα πιο ευρύ και ισορροπημένο μοντέλο ανάπτυξης. Δηλαδή:
- να στηρίξουμε την αγροδιατροφική καινοτομία,
- να ενισχύσουμε τη μεταποίηση τοπικών προϊόντων,
- να αξιοποιήσουμε την έρευνα και την τεχνολογία που παράγεται στα πανεπιστήμια,
- και να καλλιεργήσουμε δεξιότητες που δημιουργούν υπεραξία, όχι απλώς προσωρινές θέσεις εργασίας.
Χρειαζόμαστε μια “οικονομία της δημιουργίας”, όχι της κατανάλωσης — μια Μεσσηνία που θα παράγει, θα εξάγει και θα καινοτομεί, χωρίς να χάνει την ταυτότητά της.
Ένα μάθημα από την κρίση
Η “café economy” δεν είναι μόνο οικονομικός όρος, είναι κοινωνικό σύμπτωμα. Είναι το αποτέλεσμα πολιτικών που υποτίμησαν τη σημασία της παραγωγής και της γνώσης, και πίστεψαν ότι η φθηνή εργασία είναι δρόμος για την ανταγωνιστικότητα. Η εμπειρία της Ελλάδας απέδειξε το αντίθετο: όταν μειώνεις μισθούς και δημόσιες επενδύσεις, συρρικνώνεις τη βάση πάνω στην οποία χτίζεται η ανάπτυξη.
Η Μεσσηνία, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, καλείται να σχεδιάσει το επόμενο της βήμα. Η έρευνα του LSE δεν είναι απλώς μια στατιστική ανάλυση, είναι προειδοποίηση. Αν συνεχίσουμε να επενδύουμε μόνο στον καφέ και στον τουρισμό, θα πίνουμε τον καφέ της παρηγοριάς για χαμένες ευκαιρίες. Αν όμως επενδύσουμε στη γνώση, στη συνεργασία και στην τοπική παραγωγή, μπορούμε να γίνουμε παράδειγμα μιας άλλης Ελλάδας, αυτής που δεν φοβάται να παράγει αξία, όχι απλώς να σερβίρει.
* Καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Διοίκησης και Μάρκετινγκ
