Η υπογεννητικότητα και η γήρανση του πληθυσμού αποτελούν πλέον μόνιμα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας, με σημαντικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Ο αφυπηρετήσας καθηγητής Δημογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και διευθυντής του ΙΔΕΜ, Βύρων Κοτζαμάνης, σημειώνει ότι «οι εθνικοί μέσοι όροι δίνουν μια γενική εικόνα, αλλά οι πραγματικές διαφορές ανά περιοχή είναι πολύ μεγαλύτερες και συχνά κρύβονται πίσω από τα συνολικά στοιχεία».
Στο τελευταίο ψηφιακό δελτίο του ΙΔΕΜ (Focus 2/2025), ο κ. Κοτζαμάνης αναλύει τα φυσικά ισοζύγια –δηλαδή τη σχέση γεννήσεων και θανάτων– σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο από το 1980 μέχρι σήμερα. Τα δεδομένα δείχνουν ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε μόνιμη δημογραφική πτώση μετά το 2010, με τους θανάτους να υπερβαίνουν σταθερά τις γεννήσεις.
“Τα φυσικά ισοζυγία (γεννήσεις – θάνατοι) από το 1951 έως το 2010 στη χώρα μας, αν εξαιρέσουμε μια πολύ μικρή περίοδο (1998—2003) παρέμειναν θετικά αν και φθίνοντα ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 2010 οι θάνατοι είναι σταθερά περισσότεροι από τις γεννήσεις. Η πορεία γεννήσεων και θανάτων σε εθνικό επίπεδο καθώς και οι επιπτώσεις της, άμεσες και απώτερες, έχουν προκαλέσει έντονο προβληματισμό και η «υπογεννητικότητα» κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο. Ελάχιστα όμως μέχρι σήμερα μας έχει προβληματίσει η σημαντικά διαφοροποιημένη πορεία γεννήσεων, θανάτων και φυσικών ισοζυγίων σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα.” αναφέρει.
Ειδικότερα, το 2024 η διαφορά έφτασε τις 58.500, ενώ συνολικά την περίοδο 2011–2024 καταγράφηκαν πάνω από 510.000 περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις.
Η κατάσταση είναι ακόμα πιο έντονη σε επίπεδο νομού. Ο καθηγητής επισημαίνει ότι «σε 15 νομούς της χώρας οι θάνατοι υπερτερούν των γεννήσεων για πάνω από 40 χρόνια». Ανάμεσά τους βρίσκονται και τρεις νομοί της Πελοποννήσου: Αρκαδία, Λακωνία και Μεσσηνία, που μαζί με τη Λευκάδα, τη Φωκίδα και τη Λέσβο παρουσιάζουν αρνητικό φυσικό ισοζύγιο για 45 συνεχόμενα έτη – από το 1980 έως το 2024.
Η Μεσσηνία, που μεταπολεμικά γνώρισε έντονη εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, φαίνεται σήμερα να υφίσταται τις συνέπειες της δημογραφικής αποψίλωσης. Ο πληθυσμός γηράσκει, οι γεννήσεις μειώνονται, και οι νέοι φεύγουν από τις αγροτικές περιοχές για εργασία αλλού, με αποτέλεσμα ο νομός να έχει μία από τις υψηλότερες αναλογίες ηλικιωμένων προς νέους στη χώρα.
Ο κ. Κοτζαμάνης αποδίδει αυτή τη διαφοροποίηση στην ανισομερή μεταπολεμική μετανάστευση και στη μειωμένη γονιμότητα των γενεών που απέκτησαν παιδιά μετά το 1980. Όπως τονίζει, «οι περιοχές όπου ο πληθυσμός γερνά ταχύτερα, όπως η Μεσσηνία, βρίσκονται σε τροχιά δημογραφικής κατάρρευσης, με συνέπειες στην οικονομία, την κοινωνική συνοχή και τις προοπτικές ανάπτυξης».
“Στο σύντομο άρθρο μας αναδεικνύουμε τις διαφοροποιήσεις αυτές υπολογίζοντας στους 51 νομούς της χώρας μας τον αριθμό των ετών με αρνητικά φυσικά ισοζυγία (Φ.Ι) τα 45 τελευταία χρόνια (από το 1980 ως και το 2024). Διαπιστώνουμε ότι ενώ σε εθνικό επίπεδο καταγράφονται περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις στα 20 από τα 45 έτη, σε επίπεδο νομών έχουμε 15 νομούς με αρνητικά φυσικά Ισοζύγια για 41 ή και περισσότερα ακόμη από τα 45 χρόνια (!!!) και μόνον 3 (Ρέθυμνο, Δωδεκάνησα και Ηράκλειο) με αρνητικά Φ.Ι. για λιγότερα από 5 χρόνια. Πέντε νομοί κυμαίνονται γύρω από τον μέσο εθνικό όρο (αρνητικά Φ.Ι για 15-25 έτη), ενώ σε άλλους 19 οι θάνατοι υπερτερούν των γεννήσεων για 30 ως 39 από τα 45 έτη. Η διαφορά δε ανάμεσα στις ακραίες περιπτώσεις είναι συνταρακτική. Σε 6 νομούς (Αρκαδία, Λακωνία, Λευκάδα, Μεσσηνία, Φωκίδα και Λέσβο) καταγράφονται περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις για όλη την περίοδο (45 συνεχή χρόνια) ενώ στο Ρέθυμνο για ένα μόνον έτος.”
Η δημογραφική κρίση δεν είναι μόνο εθνικό φαινόμενο, αλλά μια άμεση τοπική πραγματικότητα για τη Μεσσηνία και τους άλλους δύο νομούς της Πελοποννήσου. Χωρίς στοχευμένες πολιτικές στήριξης νέων οικογενειών, επαναπατρισμού ενεργού πληθυσμού και αναζωογόνησης των μικρών κοινοτήτων, η δημογραφική φθορά κινδυνεύει να καταστεί μη αναστρέψιμη.
“Το ερώτημα που προφανώς τίθεται (« που οφείλονται οι εξαιρετικά διαφοροποιημένες αυτές πορείες; » χρήζει μιας πρώτης απάντησης: διαφοροποιημένη μεταπολεμικά εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση καθώς και διαφοροποιημένη γονιμότητα των γενεών στις εξεταζόμενες ενότητες έχουν οδηγήσει προοδευτικά και σε μια σαφώς διαφοροποιημένη κατανομή του πληθυσμού ανά ηλικία με νομούς που συγκεντρώνουν πολύ περισσοτέρους ηλικιωμένους από νέους -και το αντίστροφο-, με αποτέλεσμα αρνητικά φυσικά ισοζύγια για μακρά σειρά ετών στους πρώτους, και, για μικρό αριθμό στους δεύτερους”, σημειώνει ο κ. Κοτζαμάνης.
